تهران
مختصات: شرقی51°25′ شمالی35°40′? / ?°51?42شرقی °35?67شمالی
تِهْرانْ (
آوا راهنما·اطلاعات) بزرگترین شهر و پایتخت ایران است. این شهر همچنین مرکز استان تهران و شهرستان تهران است. جمعیّت آن 8،429،807 نفر است[1] و هجدهمین شهر پرجمعیّت جهان به شمار می‌آید.[10] مساحت این شهر 730 کیلومتر مربّع است که به همراه توابع خود (استان تهران)، جمعیّتی برابر 13،422،366 نفر و مساحتی برابر 18،814 کیلومتر مربّع دارد.[11][2] این شهر یکی از بزرگترین شهرهای جنوب غربی آسیا و بیست و هفتمین شهر بزرگ دنیا است.[12] شهر تهران، در شمال کشور ایران و جنوب دامنه? رشته‌کوه البرز واقع شده‌است. این شهر دارای یک شبکه? متراکم بزرگ‌راهی و چهار خطّ فعّال مترو است که فقط در بهار سال 1390، 129 میلیون مسافر را جابه‌جا کرده‌اند.[13] از دهه? چهل تهران مرکز جذب مهاجران زیادی از سرتاسر ایران بوده‌است.[14] ساکنان اصلی تهران اقوام فارسی زبان بودند، البتّه هم‌اکنون این شهر دارای اقوام مختلفی است و عمده? زبان محاوره‌ای در این شهر فارسی است. بیشتر مردم در این شهر زبان فارسی با لهجه? تهرانی دارند. دیگر اقوام ساکن تهران عبارتند از: گیلک، مازندرانی، ارمنی، عرب، آذربایجانی، کرد و لر.[8] تراکم جمعیّت در تهران بین ده هزار و هفتصد تا بیش از یازده هزار نفر در هر کیلومتر مربّع برآورد میشود که بنابر آمار نخست شانزدهمین شهر پرتراکم جهان است.[15][16] شهر تهران در شمال ایران، در کوهپایه‌های جنوبی رشته کوه البرز در حدّ فاصل طول جغرافیایی 51 درجه و 2 دقیقه? شرقی تا 51 درجه و 36 دقیقه? شرقی، به طول تقریبی 50 کیلومتر و عرض جغرافیایی 35 درجه و 34 دقیقه? شمالی تا 35 درجه و 50 دقیقه? شمالی به عرض تقریبی 30 کیلومتر گسترده شده‌است. ارتفاع شهر در بلند‌ترین نقاط شمال به 2000 متر و در جنوبی‌ترین نقاط به 1050 متر از سطح دریا می‌رسد. تهران از شمال به نواحی کوهستانی و از جنوب به نواحی کویری منتهی شده در نتیجه در جنوب و شمال دارای آب و هوایی متفاوت است. نواحی شمالی از آب و هوای سرد و خشک و نواحی جنوبی از آب و هوای گرم و خشک برخوردارند.[17]
ساختار اداری ایران در تهران متمرکز شده‌است.[18] تهران به 22 منطقه، 134 ناحیه (شامل ری و تجریش)و 370 محله تقسیم شده‌است.[19] نماد شهر تهران برج آزادی است. برج میلاد نیز نماد دیگر آن به حساب می‌آید.[20][21] تهران میزبان نزدیک به نیمی از فعّالیّت‌های صنعتی کشور است، کارخانجاتی در زمینه? تجهیزات خودرو، برق و الکترونیک، منسوجات، شکر، سیمان و مواد شیمیایی در این شهر واقع شده‌اند، تهران همچنین بازار بزرگ فرش و محصولات مبلمان در سراسر کشور است. در جنوب حومه? تهران یک پالایشگاه نفت به نام پالایشگاه تهران وجود دارد. در تهران و حومه، اماکن تاریخی مذهبی نظیر مساجد، کلیساها، کنیسه‌ها، و آتشکده‌های زرتشتیان قرار گرفته‌است.[8] در فهرست گران‌ترین پایتخت‌های دنیا در سال 2008 (میلادی)، تهران در پلّه? آخر قرار داشت. تهران همچنین در فهرست گران‌ترین شهرهای دنیا و بر مبنای شاخص هزینه‌های زندگی، در پلّه? یکی مانده به آخر جای دارد.[22][23][24][25] تهران از جهت تولید ناخالص داخلی رتبه? پنجاه و ششم و با لحاظ کردن جمعیّت منطقه شهری، رتبه? بیست و نهم را در بین شهرهای دنیا دارد.[25]
پیشینه تهران
.JPG){kind=small}
تهران در گذشته از روستاهای ری بوده و ری که در تقاطع محورهای قم، خراسان، مازندران، قزوین، گیلان و ساوه واقع شده به سبب مرکزیت مهم سیاسی، بازرگانی، اداری و مذهبی از قدیم مورد نظر بوده و مدعیان همواره این مرکز راهبردی را مورد تهاجم و حمله قرار می‌داده‌اند. روستای تهران به واسطه برخورداری از مغاک‌ها و حفره‌های زیر زمینی و مواضع طبیعی فراوان و دشواری نفوذ در آنها پناهگاه خوبی برای دولتمردان و دیگر اشخاصی بوده که احتمالاً مورد تعقیب مدعیان قرار داشته‌اند. از سوی دیگر، کاروان‌های بزرگی که از محورهای مورد بحث عبور می‌کردند شکارهای سودمندی بودند و اغلب مورد حمله چپاول مردم بومی واقع می‌شدند. روستای تهران در واقع کانون چپاولگران و نهانگاه کالاهای دزدیده‌شده بود و این وضع تا زمان شاه تهماسب صفوی که قزوین را به عنوان پایتخت خود انتخاب نمود ادامه داشت. تهران در برابر حمله? افغان‌ها (پشتون‌ها) ایستادگی زیادی کرد و به همین خاطر آنها پس از تصرف تهران این شهر را ویران کردند و باغ‌ها و تاکستان‌های آن را از میان بردند.[26] در زمان نادرشاه تهران دوباره نام و نشانی یافت و در همین شهر بود که نادرشاه رهبران بزرگ شیعه و سنی را گرد هم آورد و پیشنهاد اتحاد اسلامی و رفع اختلاف‌ها را به آنها داد.[27] تا پیش از کشف تمدّن قیطریّه و همچنین کشف آثاری در تپّه‌های عباس‌آباد، گمان می‌رفت پیشینه? تاریخی این شهر به همان آثار یافت‌شده در حوالی شهر ری محدود میشود، ولی اکتشافات باستان‌شناسی در تپّه‌های عباس‌آباد، بوستان پنجم خیابان پاسداران و درّوس، نشان داد تمام آبادی‌های ناحیه? تاریخی قصران، دوره‌ای درخشان از استقرار اقوام کهن و خلّاقیّت‌های فرهنگی را پشت سر گذارده‌اند. [28] در فارسنامه? ابن بلخی نیز که مربوط به سال‌های 500 تا 510 هجری قمری‌است. از شهر تهران به دلیل انارهای مرغوبش یاد شده‌است. اگرچه در آثار مکتوب کهن از تهران پیش از اسلام نام برده نشده است، امّا حفّاری‌های باستان شناسی 1321 خورشیدی در روستای درّوس شمیران نشان میدهد که در این ناحیه، در هزاره? دوّم پیش از میلاد، مردمی متمدّن زندگی می کرده‌اند.[29] تهران در قدیم روستایی نسبتاً بزرگ بود که بین شهر بزرگ و معروف آن زمان، شهر ری و کوهپایه‌های البرز قرار داشت. نخستین بار نام آن در ذکر زندگینامه? ابوعبدالله حافظ تهرانی متولد 184 خ. آمده‌است. پس از حمله? مغولان به ری و تخریب این شهر، تهران بیش از پیش رشد یافت و عدّه‌ای از اهالی آواره? ری را نیز در خود جای داد و مساحتش در این دوران به 106 هکتار رسیده بود.[28] این منطقه در زمان سلسله صفوی به علّت این‌که بقعه سید حمزه جدّ اعلای صفویه در نزدیکی حرم شاهزاده عبدالعظیم قرار داشت و تهران نیز دارای باغ‌های خوش آب و هوا بود، مورد توجّه قرار گرفت. نخستین بار، شاه طهماسب اول صفوی در 916 خ. هنگام گذر از تهران باغ و بوستان فراوان این شهر را پسندید و دستور داد تا بارو و خندقی به دورش بکشند، این بارو که 114 برج به عدد سوره‌های قرآن و چهار دروازه رو به چهار سوی دنیای پیرامون داشت، از شمال به میدان توپ‌خانه و خیابان سپه، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان ری و از غرب به خیابان وحدت اسلامی (شاپور) محدود می‌شد، مساحت تهران در این دوران به 440 هکتار رسید.[28] در دوره? شاه عبّاس اول (966 تا 1007 خ.) پل، کاخ و کاروانسراهای زیادی بنا شد، در بخش شمالی برج و باروی شاه تهماسبی، چهارباغ و چنارستانی ساخته شد که بعدها دورش را دیواری کشیدند و به صورت کاخ (کاخ گلستان) و مقرّ حکومتی درآوردند.
نام تهران
در باره ی وجه تسمیه? تهران اختلاف نظر زیادی وجود دارد، پاره‌ای از پژوهشگران «ران» را پسوندی به معنای دامنه گرفته‌اند و شمیران و تهران را بالادست و پایین‌دست خوانده‌اند. برخی دیگر تهران را تغییر شکل یافته? «تهرام» به معنای منطقه? گرمسیر دانسته‌اند، در مقابل شمیرام یا شمیران که منطقه سردسیر است و همچنین عدّه‌ای بر این باورند که سراسر دشت پهناوری که امروز تهران بزرگ خوانده میشود در میان کوههای اطراف، گود به نظر می‌رسید و بدین سبب «ته ران» نام گرفت.[28]
روستایی که پیش‌درآمد شهر تهران بوده‌است، پیش از اسلام نیز وجود داشته، امّا پس از اسلام به‌تدریج نام آن معرّب گردیده و از تهران به طهران تبدیل شده‌است. امّا جغرافیدانان معروف آن روزگار نیز به املای تهران اشاره نموده‌اند. همزمان با جنبش مشروطه، که تغییرات زیادی در ادبیّات و نگارش زبان فارسی به وجود آمد، رفته‌رفته املای تهران رواج یافت و پس از تأسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و تأکید آن بر املای تهران، املای دیگر (طهران) کاملاً منسوخ شد.[17]
جالبترین نظریه ریشه شناسی اسم تهران را زبانشناس ایرانی مقیم نروژ (دانا پیشدار) مطرح کرده است. به عقیده وی ریشه و اشتقاق اسم تهران را باید در زبانهای ایرانی باستان همچون زبان مادی و زبان اوستایی جستجو کرد.از آنجا که شهر ری و منطقه تهران در دوران پیش از اسلام بزرگترین شهر سرزمین ماد بوده و در دوران زرتشتی نیز یک شهر مقدس محسوب شده و یک حکومت دینی زرتشتی نظیر واتیکان کنونی در آن وجود داشته، این گفته چندان بعید به نظر نمی رسد. به عقیده پیشدار اسم تهران از دو بخش (ته) به معنی درخت داغداغان و (ران) به معنی دامنه تشکیل شده است. ته یک واژه گرفته شده از زبان مادی است و معنی درخت داغداغان می دهد که در مناطق شمال تهران امروزی می روییده است . در لغتنامه دهخدا نیز بدان اشاره شده است و دهخدا ان را چنین توضیح میدهد : ته نامی است که در شمیرانات و اطراف طهران به درخت داغداغان دهند.[30]
بنابرین تهران یعنی جا و مکانی که در ان درخت داغداغان روید. همچنین پسوند ران در اسامی بسیاری از محلات و روستاهای شمال تهران دیده میشود که باهم بی ارتباط نیستند. مثلا شمیران، جماران، قصران، شهران، نیاوران. در زبان اوستایی و همچنین کتاب اوستا ران به معنی دشت و دامنه کوه آمده است و اسم شهر ری نیز مرتبط به همین واژه ران است. مادها که زرتشتی بودند به بزرگترین و مقدسترین شهرشان ری، راگا یا راگ گفتند، یعنی جا و مکانی که در دامنه کوه واقع شده است. بنابراین ری در زبان اوستائی یعنی دامنه و علت این نامگذاری واقع شدن این شهر در دامنه کوههای البرز و دماوند بوده است.[31]
